Đăng ngày: 12/03/2024
Chiến tranh Ukraina càng kéo dài càng có lợi cho Trung Quốc. Bắc Kinh không trực tiếp giao vũ khí hạng nặng cho Matxcơva, nhưng lại gián tiếp tài trợ và nuôi dưỡng cỗ máy chiến tranh của Nga. Điều đó không cấm cản ông Tập Cận Bình bắt đầu “đặt gạch” cho giai đoạn tái thiết Ukraina. Emmanuel Véron, Viện Ngôn Ngữ và Văn Hóa Phương Đông ( INALCO ) và Trường Hải Quân Pháp ( Ecole Navale ) phân tích những nước cờ của Bắc Kinh trong một xung đột ở rất xa lãnh thổ Trung Quốc.
Đặc sứ Trung Quốc về các hồ sơ Á-Âu, ông Lý Huy vừa kết thúc chuyến công du nhiều nước châu Âu với những chặng Matxcơva, Kiev, Paris, Berlin, Bruxelles và Vacxava. Đây là lần thứ nhì quan chức này trở lại châu Âu để bàn về chiến tranh Ukraina. Tại Bruxelles, đặc sứ của ông Tập Cận Bình đòi Liên Âu ngừng cung cấp vũ khí cho Ukraina và phản đối Liên Âu đưa vào danh sách trừng phạt Nga ba doanh nghiệp của Trung Quốc bị nghi ngờ tiếp tay với quân đội Nga trong « chiến dịch quân sự đặc biệt » điện Kremlin tiến hành ở Ukraina từ 2022.
Kiev vẫn tin vào « vai trò trung gian » của Bắc Kinh, nhưng hình ảnh của Trung Quốc đối với công luận Ukraina đã xấu đi so với hồi tháng 5/2023, khi đặc sứ Trung Quốc lần đầu đến Kiev. Theo thăm dò của Trung Tâm Razumkov, 72,5 % những người được hỏi có cái nhìn « tiêu cực » về Trung Quốc (thay vì 59 % một năm trước đây) và gần 2/3 người Ukraina không có thiện cảm với chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, « người bạn thân thiết của tổng thống Nga Vladimir Putin ».
Trung Quốc đến nay luôn khẳng định thái độ « trung lập » trong cuộc chiến Ukraina, chưa bao giờ lên án Nga đưa quân xâm lược một quốc gia có chủ quyền. Tháng 2/2023, Bắc Kinh đã trình bày một kế hoạch 12 điểm vãn hồi hòa bình cho Ukraina, đặt mình vào thế một « nhà trung gian » hòa giải. Ông Tập Cận Bình đang tính toán những gì và liệu có thể tin rằng Trung Quốc sẽ là một nhà trung gian đáng tin cậy khi mà lãnh đạo Nga- Trung liên tục ca ngợi « tình bạn vô bờ bến » và « vững như bàn thạch » giữa Matxcơva và Bắc Kinh ?
Trong cuộc trả lời dành cho RFI tiếng Việt, chuyên gia về Trung Quốc đương đại, giảng dạy tại Trường Hải Quân Ecole Navale ở Brest, miền tây bắc nước Pháp và tại Viện Ngôn Ngữ và Văn Hóa Phương Đông, trước hết ghi nhận : Chiến tranh Ukraina mà tổng thống Nga Vladimir Putin khởi động ngày 24/02/2022 đang mở ra rất nhiều « cơ hội » cho Trung Quốc.
Emmanuel Véron : « Đầu tiên hết và nổi bật hơn cả là những cơ hội để Trung Quốc gia tăng trao đổi mậu dịch, mở rộng quan hệ ngoại giao với Nga. Ý đồ ở phía sau là về mặt chiến lược, Bắc Kinh và Matxcơva thành lập một mặt trận chống lại Washington nói riêng, và để đương đầu với phương Tây nói chung. Tổng trao đổi mậu dịch hai chiều giữa Nga và Trung Quốc năm 2021 là 140 tỷ đô la, rồi chỉ trong hai năm đã được đẩy lên tới hơn 200 tỷ vào cuối 2023. Dưới góc độ đó, Trung Quốc đã gián tiếp giúp Nga trong cuộc chiến tại Ukraina. Đôi bên chủ yếu trao đổi với nhau những gì ? Nga xuất khẩu sang Trung Quốc dầu hỏa và khí đốt, các loại nguyên liệu, từ gỗ đến khoáng sản …. Còn Trung Quốc thì cung cấp từ đồ điện gia dụng đến linh kiện bán dẫn, phụ tùng và nhất là một số công nghệ sản xuất một số vũ khí cho Nga, vừa để đáp ứng nhu cầu tiêu thụ nội địa, vừa để phục vụ cho chiến tranh ».
Đối với Ukraina, từ hai năm nay, Trung Quốc chủ yếu mua thêm nông phẩm đặc biệt là lúa mì, ngũ cốc để bảo đảm an ninh lương thực, thực phẩm cho 1,5 tỷ dân. Nhưng thực tế phũ phàng là nhờ có chiến tranh Ukraina, xuất khẩu của Trung Quốc sang Nga đã tăng mạnh vào lúc tiêu thụ nội địa của quốc gia châu Á này chựng hẳn lại sau đại dịch Covid, còn Âu Mỹ thận trọng, khó tính hơn với hàng rẻ của Trung Quốc.
Trong chiều ngược lại thì các đối tác Nga cũng đã phải nhượng bộ nhiều các khách hàng Trung Quốc, mà điển hình là Trung Quốc đã mua được dầu khí của Nga với giá thấp hơn so với thị trường. Tuy nhiên, giới quan sát lưu ý : Đối với Trung Quốc, các thị trường tiềm năng nhất trong các hoạt động xuất nhập khẩu vẫn là với Châu Âu, Mỹ và với các đối tác Đông Nam Á.
Cơ hội để khẳng định thêm vai trò đầu tầu với các nước « Phương Nam »
Do vậy theo ông Véron, những cơ hội về giao thương với Nga tuy là quan trọng, nhưng cuộc chiến mà tổng thống Nga khởi động cách này hơn 2 năm còn đem lại cho Trung Quốc nhiều lợi ích về phương diện quân sự và ngoại giao. Đó mới là điều quan trọng đối với ông Tập Cận Bình :
Emmanuel Véron : « Như vừa nói, chiến tranh Ukraina đang cho phép Nga thành lập một mặt trận để đương đầu với Mỹ và nhìn rộng ra hơn đây là một sự đương đầu giữa các nền dân chủ phương Tây với nhiều nước không thuộc khối đó, như là Trung Quốc và Nga. Trong cuộc đối đầu về các phương diện chính trị, chiến lược và quân sự đó, Trung Quốc cố gắng tránh cung cấp vũ khí hạng nặng cho Nga, nhưng lại gián tiếp ủng hộ Matxcơva bằng nhiều cách. Chúng ta vừa nêu lên vế kinh tế và ngoài ra, thông qua Bình Nhưỡng, Bắc Kinh đã bật đèn xanh cho Bắc Triều Tiên cung cấp hàng triệu đạn pháo cho Nga, trong đó có những lô đạn dược mà Bắc Triều Tiên mua từ thời Liên Xô. Ở đây có một trục tam giác Bắc Kinh – Bình Nhưỡng – Matxcơva. Thêm vào đó Trung Quốc cũng gián tiếp khuyến khích một số nước ở Trung Á, nhất là Iran, tiếp sức cho cỗ máy chiến tranh của Nga. Nói cách khác, Trung Quốc gián tiếp ủng hộ Nga về mặt quân sự, giúp Matxcơva có công nghệ để sản xuất một số vũ khí cần thiết cho chiến tranh ».
Cũng chuyên gia Véron nhắc lại, vào năm 2023, Trung Quốc đã rất năng động về mặt ngoại giao, đặc biệt là hướng tới các quốc gia « ngoài khối phương Tây ». Bắc Kinh theo đuổi 2 mục đích : Tìm kiếm các thị trường mới để xuất khẩu và lôi kéo các nước « phương Nam » chia sẻ quan điểm của Trung Quốc về cuộc chiến Ukraina. Điều đó đã được thể hiện qua các thượng đỉnh Tổ Chức Hợp Tác Thượng Hải tại Ouzbekistan, thượng đỉnh G20 tại Bali, Indonesia, hay thượng đỉnh khối BRICS vào tháng 8/2023 ở Nam Phi… Cuối tháng 2/2023, Bắc Kinh đã trình bày kế hoạch 12 điểm vãn hồi hòa bình cho Ukraina, cho dù Trung Quốc tuyệt đối tránh sử dụng cụm từ « chiến tranh » và « hòa bình » khi nói về xung đột đang diễn ra tại châu Âu, rất xa Hoa Lục. Văn bản chính thức của Trung Quốc mang tựa đề : « Quan điểm của Trung Quốc để giải quyết khủng hoảng Ukraina ».
« Lộ hàng » vũ khí hiện đại của phương Tây
Về mặt quân sự, một số nhà quan sát cho rằng, trong cuộc chiến Ukraina, điều ngoài mong đợi đối với Bắc Kinh là các nước phương Tây đã cung cấp nhiều loại vũ khí hiện đại giúp Kiev bảo vệ chủ quyền lãnh thổ và đây là « những bài học quý giá cho Trung Quốc », trong trường hợp phải đương đầu với một cuộc xung đột vũ trang với Hoa Kỳ.
Emmanuel Véron : « Đúng vậy. Thuần túy về quân sự, các giới chức chiến lược và quân sự của Trung Quốc theo dõi rất kỹ tình hình tại Ukraina, cũng như là những gì đang diễn ra ở Hồng Hải, ở dải Gaza. Tình hình được theo dõi hàng ngày và được phân tích một cách rất cặn kẽ, bởi Trung Quốc muốn học hỏi kinh nghiệm, muốn tìm hiểu xem quân đội của Mỹ, của phương Tây được tổ chức như thế nào, hoạt động ra sao. Bắc Kinh đang quan sát xem trong một cuộc xung đột ở cường độ cao, các giới chức ngoại giao, quân sự phối hợp với nhau như thế nào. Trung Quốc đặc biệt chú trọng vào vai trò của quân đội Mỹ ».
Tầm nhìn về lâu dài : BRI và công cuộc tái thiết Ukraina
Cuộc chiến nào rồi cũng có hồi kết. Một dụng ý khác trong những nỗ lực ngoại giao của Bắc Kinh « giải quyết khủng hoảng Ukraina » liên quan trực tiếp đến dự án Con Đường Tơ Lụa Thế Kỷ 21 – BRI : Ukraina là một mắt xích quan trọng trong kế hoạch được ông Tập Cận Bình khởi động cách nay hơn 10 năm. Các dự án trên bộ, trên biển bị chựng lại do chiến tranh. Hơn nữa Trung Quốc luôn nhìn xa và đang chuẩn bị sẵn những nước cờ cho giai đoạn tái thiết Ukraina. Không yểm trợ Kiev về mặt nhân đạo, tài chính hay quân sự, Trung Quốc liệu có tính chính đáng để tham gia vào các chương trình tái thiết Ukraina sau chiến tranh hay không ? Emmanuel Véron, viện INALCO, trả lời :
Emmanuel Véron : « Chúng tôi bắt đầu có một số yếu tố để trả lời câu hỏi này, sau hơn hai năm Nga xâm chiếm Ukraina. Trung Quốc đã bắt đầu đặt một số con chốt cho giai đoạn tái thiết Ukraina, cho dù chiến tranh chưa dứt. Bắc Kinh ý thức được rằng, về mặt địa lý, Trung Quốc ở rất xa nơi có giao tranh, không giúp đỡ gì Kiev ngoài những lời kêu gọi vãn hồi hòa bình và tuyên bố sẵn sàng đóng vai trò trung gian hòa giải. Nhưng Trung Quốc muốn cũng có phần trong giai đoạn tái thiết Ukraina, nhất là trong các khâu xây dựng lại hệ thống giao thông, cung cấp điện lực … Ngoài ra, Bắc Kinh còn nhòm ngó đến các công trình ở những khu vực chung quanh Biển Đen ».
Vẫn chuyên gia về Trung Quốc đương đại Emmanuel Véron cho rằng, trong hai chuyến công tác tại Kiev năm ngoái và năm nay, đặc sứ Trung Quốc Lý Huy đều đã « bắn đi một số tín hiệu để Ukraina hiểu rằng, Bắc Kinh có thể là một mắt xích quan trọng trong công cuộc tái thiết Ukraina ». Dường như chính quyền của tổng thống Volodymyr Zelensky tỏ ra rất thực tiễn trong quan hệ đối với Trung Quốc, cho dù không mấy ai tin vào tính « trung lập » của Bắc Kinh trên hồ sơ này :
Emmanuel Véron : « Mức độ gần gũi giữa Bắc Kinh với Matxcơva khiến chúng ta khó có thể nghĩ rằng (dù chỉ là về mặt kỹ thuật) Trung Quốc ‘trung lập’ trên vấn đề Ukraina. Khó có thể tin rằng Trung Quốc thật sự đóng vai trò trung gian hòa giải, vãn hồi hòa bình, chấm dứt chiến tranh. Lại càng khó tin hơn vào ý tưởng Bắc Kinh có trọng lượng đủ lớn để can thiệp vào một số quyết định của Matxcơva trong lĩnh vực chính trị và quân sự. Cũng phải nói là ý tưởng đó hoàn toàn sai. Nói cách khác, trong mọi trường hợp, Trung Quốc không đủ ‘nặng’ để có thể tác động đến những quyết định quân sự của Matxcơva trên vấn đề Ukraina ».
